Bez –Lilak (rodzaj Syringa, niespokrewniony z bzami, ale potocznie tak nazywany) zakwitający w maju znalazł miejsce w poezji ze względu na piękne, pachnące kwiaty. Bez czarny zakwitający miesiąc później jest przy nim skromnym kopciuszkiem, traktowany niekiedy jako uciążliwy chwast. Bez czarny rośnie pospolicie w całym kraju. Należy do najstarszych roślin leczniczych (nasiona i gałązki bzu czarnego znaleziono w wykopaliskach z epoki kamiennej i epoki brązu). Różne części bzu czarnego są cennym surowcem zielarskim- w medycynie ludowej zyskał nawet miano „apteczki Pana Boga”.
Uprawa bzu czarnego
Gatunek i większość odmian bzu czarnego są całkowicie odporne na nasze warunki klimatyczne i bardzo tolerancyjne pod względem podłoża. Najlepiej uprawiać bez czarny na glebach przepuszczalnych, bogatych w azot i nie zakwaszonych. Bez czarny wymaga stanowiska słonecznego. Kwitnie i owocuje wtedy bardzo obficie, a odmiany o kolorowych liściach są najlepiej wybarwione.
Dobrze znosi cięcie- najlepiej przeprowadzać je wczesna wiosną, kiedy nie ma jeszcze liści. Jeżeli chcemy uzyskać formę drzewiastą w drugim i trzecim roku po posadzeniu wycinamy boczne słabsze pędy, zostawiamy jeden najsilniejszy, usuwamy z niego dolne gałązki na wysokość ok. 1 m. Pozostałe możemy przyciąć, wtedy uzyskamy zwartą koronę. Bez czarny rozmnaża się łatwo z sadzonek. Pędy roczne tniemy jesienią na odcinki z 4- 5 oczkami i sadzimy tak, aby nad ziemią zostały tylko dwa oczka. Na wiosnę w następnym roku sadzonki ukorzeniają się. Jesienią możemy przesadzić je na miejsce stałe. Jedynym szkodnikiem jaki może zaatakować bez jest mszyca. Pojawia się w bardzo dużym nasileniu na młodych przyrostach i na kwiatostanach. Najprościej zwalczyć ją środkiem owadobójczym. Ozdobne odmiany bzu czarnego można również uprawiać i wykorzystywać w ziołolecznictwie jak opisany wyżej bez czarny.
Bez czarny -odmiany godne polecenia
– Black lace „Eva”- oryginalna odmiana bzu czarnego o ciemno-purpurowych, postrzępionych liściach, które przypominają liście niektórych odmian klonu palmowego. Ma jasnoróżowe kwiaty, całkowicie odporna na mróz.
– „Aurea”- ma złoto-żółte wiosną, a później żółto-zielone liście. Odmiana bzu czarnego polecana do większych ogrodów. Całkowicie odporna na mróz.
-„Laciniata”- rozłożysty krzew, dorasta do 3- 4 m oznacza się zielonymi, głęboko powcinanymi liśćmi, przypominającymi natkę pietruszki.Sprawia wrażenie lekkiego i zwiewnego. Kwiaty są białe. Odmiana bzu czarnego całkowicie odporna na mróz.
-„Madonna”- ma niewielkie, szeroko żółto obrzeżone liście. Wymaga stanowisk pół-cienistych. Ta odmiana bzu czarnego może być sadzona w kompozycjach z innymi krzewami i bylinami. Całkowicie odporna na mróz.
-„Pulverulenta”- niewielki krzew osiągający 1,5 m wysokości. Ma nietypowo zabarwione liście, na wiosnę prawie białe, jedynie z zielonymi smużkami, później kolor zielony zaczyna dominować, a liście stają się biało nakrapiane.Odmiana polecana do niedużych ogrodów przydomowych. Całkowicie odporna na mróz.
-„Sampo”- typowo owocowa odmiana duńska. Owoce są duże (8- 10- mm),granatowo-czarne. Roślina kwitnie i owocuje bardzo obficie. Całkowicie odporna na mróz.
Zastosowanie bzu czarnego
Ten wysoki krzew lub nieduże drzewo (osiąga 5- 6 m wysokości) ma duże pierzastozłożone liście (ok. 20- 30 cm) z 5- 7 eliptycznych listków, które po roztarciu specyficznie pachną. Kwiaty bzu czarnego są kremowobiałe zebrane w okazałe płaskie baldachy. Mają charakterystyczny dla jednych duszący, słodkawy, dla drugich upojny lub nie do zniesienia zapach. Krzew kwitnie w maju lub na początku czerwca. Kwiaty mają zastosowanie w lecznictwie. Zawierają olejki eteryczne, garbniki, flawonoidy, sole mineralne. Herbatka z suszonych kwiatów bzu czarnego ma właściwości przeciwgorączkowe i moczopędne.
Kwiaty zbieramy od połowy maja, w momencie, gdy część kwiatów na baldachach jeszcze się nie rozwinęła. Nie nadają się do zbioru kwiatostany, z których opadają pierwsze kwiatki. Zbioru dokonujemy w suche dni. Ścinamy całe baldachy, nie obrywamy kwiatów, nie można ich gnieść bo sczernieją. Fioletowo-czarne, błyszczące, zebrane w przewieszające się pod własnym ciężarem owocostany dojrzewają w sierpniu i we wrześniu. Owoce po przetworzeniu są jadalne, zawierają witaminy A, B i C, duże ilości przyswajalnych przez organizm cukrów i mikroelementy. Owoce bzu czarnego możemy zastosować do zrobienia dżemów, soków, nalewek. Nie należy jednak spożywać ich na surowo, w większych ilościach są trujące! Owoce są chętnie zjadane przez wiele gatunków ptaków. Warto więc posadzić bez czarny blisko domu, aby łatwiej obserwować odwiedzające nas ptaki. Bez czarny jest szybko rosnącym krzewem zasiedlającym raczej wilgotne miejsca wzdłuż rzek, potoków, głównie
tam, gdzie nagromadziło się dużo azotu w ziemi. Potrafi również rosnąć na siedliskach ubogich i suchych, tam dorasta do mniejszych rozmiarów. Obecnie są dostępne ozdobne odmiany tej pożytecznej rośliny. Występują rośliny o liściach żółtych, strzępiastych lub o fioletowym zabarwieniu, o owocach w kolorze żółtym np. „Fructu Luteo” lub o pełnych kwiatach np. „Monstrosa”. Wszystkie one mają wzrost umiarkowany. Bez czarny ma zastosowanie w do obsadzaniu działek rekreacyjnych lub tworzeniu zasłon od wiatru, kurzu, czy hałasu, polecaną w tym wypadku jest odmiana „Obelisk”, polska odmiana o kolumnowym pokroju. W przeciwieństwie do innych bzów rośnie bujnie i zdrowo, kwitnie i owocuje obficie. W ogrodzie działkowym i do przydomowego ogrodu możemy wybierać z pośród kilkudziesięciu odmian bzu czarnego.
